Bên Thắng Cuộc/Quyền bính (3): Lê Khả Phiêu & Bill Clinton
(Tiếp theo)
Sen tàn cúc lại nở hoa
Sầu dài ngày ngắn, đông đà sang xuân
Hai câu Kiều của Nguyễn Du chắc hẳn một số người Việt Nam
cũng không biết đến. Thế nhưng, câu thơ đó đã được Tổng thống Bill Clinton trích dẫn trong
bài phát biểu tại bữa tiệc chiêu đãi quốc khách của Chủ tịch nước Trần Đức
Lương nhân chuyến thăm chính thức Việt Nam từ ngày 17 đến 19/11/2000 [1].
Tổng thống Bill Clinton
Theo tôi, quả là một thiếu sót lớn khi trong cuốn Bên Thắng Cuộc Huy Đức không nói đến
những chi tiết bên lề chuyến viếng thăm lịch sử của ông Clinton, vị Tổng thống
thứ 42 của Hoa Kỳ (1993-2001) tại Hà Nội và Sài Gòn.
Tổng thống Clinton đã thi vị
hóa mối bang giao Hoa Kỳ - Việt Nam
qua thơ Kiều, ông ví von: “Những hình ảnh
băng giá của quá khứ đã bắt đầu tan và những phác thảo về nột tương lai ấm áp
chung đã bắt đầu hình thành. Chúng ta hãy cùng nhau tận hưởng mùa xuân mới”
[2]
Không chỉ “lẩy” Kiều, bài diễn văn của Clinton
còn khiến cử tọa ngạc nhiên vì sự hiểu biết khá sâu sắc của ông về văn chương
và lịch sử Việt Nam.
Ông nhắc đến Nguyễn Trãi như “nhà chính
trị người Việt vĩ đại” (the great Vietnamese statesman) của hơn 500 năm về
trước để dẫn ý “sau những năm chiến
tranh, chỉ có cuộc sống là tồn tại” (after so many years of war, only life
remains).
Clinton còn nhắc đến Hồ Xuân Hương nhân sự kiện cuốn sách Những bài thơ 200 năm tuổi về bà vừa
được xuất bản tại Hoa Kỳ bằng tiếng Anh, tiếng Việt và thậm chí cả bằng nguyên
bản chữ Nôm. Ông cũng nói đến hiện tượng chiếc áo dài truyền thống Việt Nam đã
là nguồn cảm hứng cho các nhà thiết kế thời trang nổi tiếng thế giới như Armani
và Calvin Klein.
Tổng thống Clinton
bắt tay người dân Hà Nội
Điều mà hầu hết báo chí quốc tế chú ý đến cuộc viếng thăm
Việt Nam của Tổng thống Clinton là những bài diễn
văn của ông. Trong buổi nói chuyện với các sinh viên Đại học Quốc gia Hà Nội, ngày
17/11/2000, được truyền hình trực tiếp, ông đã mở đầu bằng những lời lẽ thân
mật:
“… I was given a
Vietnamese phrase; I am going to try to say it. If I mess it up, feel free to
laugh at me: Xin chào các bạn!” (Tôi được dạy một câu tiếng Việt, tôi sẽ cố
gắng nói câu đó, các bạn cứ cười thoải mái nếu tôi nói sai: Xin chào các bạn).
Quả nhiên sinh viên cười và vỗ tay. Họ cười có lẽ vì được nghe tiếng Việt lơ lớ
của ông nhưng họ vỗ tay vì cảm thấy hãnh diện khi một vị Tổng thống Hoa Kỳ lần
đầu tiên nói tiếng Việt.
Clinton cũng tạo được sự gần gũi với giới trẻ khi ông nhắc
đến Trần Hiếu Ngân, nữ vận động viên Taekwondo, huy chương bạc Olympic Sydney
2000, và cũng là người Việt Nam đầu tiên đoạt huy chương tại Thế vận hội. Ông
còn nhắc đến các cầu thủ nổi tiếng của Việt Nam: Lê Huỳnh Đức và Nguyễn Hồng
Sơn.
Phải nói tài hùng biện của Bill Clinton đã chinh phục cảm
tình của cử tọa. Lúc thì dí dỏm, khi lại rất nghiêm trang. Nhắc lại lời của Đại
sứ Mỹ tại Việt Nam, Pete
Peterson, về chuyện quá khứ và tương lai của mối bang giao Việt Nam và Hoa Kỳ,
ông nói: “We cannot change the past. What
we can change is the future” (Chúng ta không thể thay đổi quá khứ. Điều mà
chúng ta có thể thay đổi là tương lai).
Tạp chí Newsweek,
ngày 27/11/2000, bình luận: “Getting over
the past and making history seem to be the two things on Clinton’s
agenda these days” (Vượt qua quá khứ và tạo nên lịch sử là hai điều trong
chương trình hành động của ông Clinton
trong thời gian này).
Newsweek ám chỉ
thời gian ngắn ngủi trước khi nhiệm kỳ của ông Clinton chấm dứt vào năm 2001 mà tiếng
Anh gọi là thời kỳ “lame duck” (vịt què). Nội các “vịt què” (lame-duck cabinet)
của ông sẽ bàn giao vào ngày 20/01/2001, chỉ hơn 2 tháng sau chuyến thăm Việt Nam.
Gia đình Tổng thống Bill Clinton
Bên Thắng Cuộc (Phần II, Chương 20: Lê Khả Phiêu và ba ông
cố vấn) nói đến cuộc viếng thăm chính thức của Bill Clinton dưới một cách
nhìn khác. Theo Huy Đức, có hai thái độ đón tiếp trái ngược nhau: trong khi
giới lãnh đạo dè dặt, chừng mực trong các nghi lễ tiếp đón thì người dân Việt lại
đón Clinton một
cách thân thiện, cởi mở.
“Bill Clinton và tùy
tùng tới sân bay Nội Bài lúc 11 giờ đêm ngày 16/11/2000. Điều ngạc nhiên là vị
tổng thống của quốc gia mà chính quyền đang coi như kẻ thù lại được hàng ngàn
người dân Hà Nội và các địa phương lân cận đứng chờ trong đêm lạnh dọc hai bên
đường cao tốc Thăng Long - Nội Bài.
Dường như cảm kích
trước sự chào đón đó, Tổng thống Clinton
đã bật đèn trong khoang xe của mình để vẫy tay đáp trả người dân Hà Nội. Dân
chúng cũng đã chen chúc đến khu Văn Miếu để nhìn thấy Bill Clinton. Hai hôm
sau, khi rời Hà Nội đến Sài Gòn cũng vào lúc mười một giờ đêm, Bill Clinton lại
được người dân đứng chờ và reo hò khi thấy ông xuất hiện từ sân bay Tân Sơn
Nhất.
Trong khi đó, Bộ Chính
trị đã phải tính đến từng nụ cười, cái bắt tay khi đón vợ chồng Tổng thống Mỹ. Thủ
tướng Phan Văn Khải kể, khi tiếp Clinton, ông đã không cười và bàn tay thì chỉ đưa ra nhẹ mà
không nắm lại. Ông Nguyễn Đức Hòa, trợ lý của ông hỏi: “Người ta đã sang tận
đây, tiếc gì anh không nở một nụ cười với họ?”. Ông Khải nói: “Không được đâu
mày ơi, Bộ Chính trị đã thống nhất là không được cười”
Trước đó vào tháng 6/2005, Thủ tướng Phan Văn Khải trở thành
nhà lãnh đạo Cộng sản đầu tiên thăm chính thức Washington. Chuyến đi của ông Khải gây chú ý
đặc biệt và người ta không khỏi bàn tán khi trước báo giới, ngồi bên cạnh một
ông Bush đầy tự tin, ông Khải tỏ vẻ bối rối, tay cầm tờ giấy để trả lời báo
chí.
Ông Khải thừa nhận: “Quan
hệ với Mỹ dễ dàng hơn nhiều so với Trung Quốc. Tôi hội đàm hết sức thoải mái
với Tổng thống G. W. Bush và Bill Clinton trước đây nhưng đúng là tôi ngại báo
chí. Chỉ cần báo chí đưa không đúng một câu nói của mình thì sẽ có vấn đề ngay
với Bộ chính trị. Sang Mỹ nhưng thực ra chúng tôi phải lo đối nội nhiều hơn đối
ngoại”
Thủ tướng Phan Văn Khải & Tổng thống George Bush
(2005)
Cuộc nói chuyện của Clinton với sinh viên cũng được Bên Thắng Cuộc kể lại theo hướng khác: “Một ngày trước khi Tổng thống Bill Clinton
nói chuyện với sinh viên ở trường Đại học Quốc gia Hà Nội, Tướng Nguyễn Chí
Trung, trợ lý của Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu đã mấy lần xuống “quán triệt” với
Ban Giám đốc các nghi thức, khi nào thì đứng dậy, khi nào vỗ tay… Thay vì theo
kịch bản, sinh viên đã vỗ tay gần như liên tục ở các đoạn đầu”.
Clinton nói với sinh viên Việt Nam: “Theo kinh nghiệm của chúng tôi, giới trẻ sẽ có nhiều niềm tin hơn vào
tương lai nếu họ có tiếng nói trong việc định hướng tương lai, trong việc lựa
chọn các nhà lãnh đạo chính phủ của họ và có một chính phủ có trách nhiệm đối
với những người dân mà chính phủ phục vụ”.
Mặc dù nhấn mạnh “chúng
tôi không tìm cách và cũng không thể áp đặt những ý tưởng này”, Bill Cliton
giải thích: “Chỉ có các bạn mới quyết
định xem có nên chăng tiếp tục mở cửa thị trường, mở cửa xã hội của mình và
củng cố nền pháp trị. Chỉ có các bạn mới quyết định liên kết như thế nào giữa
tự do cá nhân và nhân quyền trên nền tảng giàu mạnh của bản sắc quốc gia Việt Nam”.
Diễn văn của Clinton cũng dẫn
thêm một câu chuyện mà ít người biết đến: hơn 200 năm trước, Thomas Jefferson
đã cố gắng để đưa các giống lúa Việt Nam
về trồng trong trang trại của ông ở Virginia.
Jefferson là tác giả của Bản Tuyên Ngôn Độc Lập năm 1776 của nước Mỹ. Bản tuyên
ngôn mà Clinton nói là đã “vang vọng
trong Bản Tuyên Ngôn Độc Lập 1945” của Việt Nam.
Bill Clinton cũng nhắc đến bức tường bằng đá màu đen Vietnam Veterans Memorial tại Washington
D.C, nơi ghi tên những người Mỹ chết trong chiến tranh Việt Nam. Ông nhắc
đến điều mà các cựu binh Mỹ gọi là “mặt sau của bức tường”, đó là “sự hy sinh
lớn lao” (staggering sacrifice) của ba triệu người Việt Nam thuộc hai miền Nam – Bắc.
Vietnam Veterans Memorial tại Washington D.C
Cuối buổi chiều 18/11/2000, Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu chào
đón Tổng thống Bill Clinton bằng một bài phát biểu dài. Sau lời mở đầu theo thủ
tục, ông Lê Khả Phiêu bắt đầu bày tỏ chính kiến của mình:
“Tôi đồng ý với Ngài
là chúng ta không quên quá khứ, không làm lại được quá khứ. Vấn đề quan trọng
là hiểu cho đúng thực chất cái quá khứ ấy. Cụ thể là hiểu cho đúng thực chất
cuộc kháng chiến chống xâm lược mà chúng tôi đã phải tiến hành…
Việt Nam có đem quân đi đánh Hoa Kỳ đâu mà Hoa Kỳ lại
đem quân sang đánh Việt Nam?
Cuộc kháng chiến chống xâm lược của chúng tôi là giành độc lập dân tộc, thống
nhất tổ quốc và đưa đất nước đi lên chủ nghĩa xã hội. Cho nên đối với chúng
tôi, quá khứ không phải trang sử đen tối, đau buồn và bất hạnh”.
Ông Lê Khả Phiêu nói tiếp: “Bà bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ trong một lần gặp tôi có hỏi: chủ nghĩa
xã hội có tồn tại được không? Tôi nói: không những tồn tại mà chủ nghĩa xã hội
sẽ tiếp tục phát triển thắng lợi…
Việt Nam đã có quan hệ
ngoại giao với gần 170 nước, quan hệ thương mại với hơn 150 nước. Đảng chúng
tôi có quan hệ với hơn 180 đảng cộng sản, cánh tả, đảng cầm quyền… Trong quan
hệ quốc tế ngày nay, mọi quốc gia, dân tộc đều cần hợp tác để cùng phát triển.
Chúng tôi tôn trọng sự lựa chọn, cách sống và chế độ chính trị của các dân tộc.
Chúng tôi cũng đòi hỏi các nước tôn trọng chế độ chính trị, sự lựa chọn của dân
tộc chúng tôi”.
Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu kết thúc bài phát biểu “chào mừng”
tổng thống đầu tiên của nước Mỹ đến Văn phòng Trung ương Đảng: “Chúng tôi quý trọng nhân dân Mỹ, cảm ơn nhân dân Mỹ đã ủng
hộ cuộc kháng chiến chính nghĩa của nhân dân Việt Nam. Thấy hình ảnh cháu Chelsea,
tôi chạnh nhớ cháu Emily [3] con gái
của Morrison [4] và mẹ cháu cũng đã
từng sang thăm Việt Nam.
Đó là biểu tượng đẹp của tình hữu nghị giữa nhân dân hai nước”.
Tổng bí thư Lê Khả Phiêu
Phát biểu đáp từ của Bill Clinton được lược thuật trên báo Nhân Dân ngày 19/11/2000: “Về cuộc chiến tranh ở Việt Nam, nhiều người
ở Hoa Kỳ không nhất trí với nhau về chính sách của Chính phủ Hoa Kỳ và về bản
chất cuộc chiến tranh. Nhiều người, trong đó có Đại sứ Peterson của chúng tôi,
đã tưởng rằng họ sang chiến đấu để giúp cho người Việt Nam được tự do
và tự quyết. Ngày nay, tôi thấy rất thú vị là đã có một nước Việt Nam thống nhất
và tiến bộ”.
Sau này, trong cuốn hồi ký My Life, Bill Clinton viết: “Lê
Khả Phiêu cố gắng sử dụng hành động phản đối chiến tranh Việt Nam của tôi để
cáo buộc những gì Mỹ đã làm là hành vi đế quốc. Tôi đã rất giận dữ nhất là khi
ông ta nói vậy trước sự có mặt của Đại sứ Pete Peterson, một người đã từng là
tù binh chiến tranh.
Tôi nói với nhà lãnh
đạo Việt Nam rằng khi tôi không tán thành các chính sách đối với Việt Nam,
những người theo đuổi nó cũng không phải là đế quốc hay thực dân, mà là những
người tốt chiến đấu chống cộng sản. Tôi chỉ Pete và nói, ông đại sứ không ngồi
sáu năm rưỡi trong nhà tù ‘Hà Nội Hilton’ vì muốn thực dân hóa Việt Nam” [5]
Hồi ký My Life, Bill Clinton
Ông Phan Văn Khải nhớ lại: “Ông Phiêu nói như thời chiến tranh làm cho họ [người Mỹ] rất khó chịu. Ông ấy muốn tỏ rõ thái độ của
một chính quyền cộng sản. Nhưng, ông Phiêu không hiểu tình hình thế giới giờ
đây đã khác. Phe xã hội chủ nghĩa đã tan rã. Vấn đề là mối quan hệ giữa hai
quốc gia, chúng ta cần Mỹ. Nếu người Mỹ không vào thì những công ty lớn trên
thế giới không có ai vào cả”.
Theo Tổng thống Bill Clinton, giữa ông và Thủ tướng Phan Văn
Khải đã xây dựng được mối quan hệ tốt đẹp trong lần gặp ở Auckland (New
Zealand), khi đó ông Khải cũng nói là ông cảm kích trước việc Bill Clinton đã
từng phản đối chiến tranh Việt Nam. Clinton
nhớ lại: “Khi tôi nói: những người Mỹ
phản đối hay ủng hộ cuộc chiến tranh đó đều là người tốt. Ông Khải nói: tôi
hiểu”.
Bill Clinton, Hillary Clinton và con gái Chelsea
xem biểu diễn nghệ thuật tại Hà Nội
Cũng trong cuốn hồi ký My
Life, Clinton đưa ra nhận xét, dường như những người mà ông gặp ở Việt Nam,
chức vụ càng cao thì ngôn ngữ càng “sặc mùi” cộng sản theo kiểu cũ. Ông mô tả
chủ tịch Thành phố Hồ Chí Minh: “Võ Viết
Thanh ăn nói như những thị trưởng năng nổ ở Mỹ mà tôi biết. Ông khoe về việc
cân đối ngân sách, cắt giảm chi tiêu, và nỗ lực lôi kéo thêm các nhà đầu tư
nước ngoài”. Đối với Chủ tịch nước Trần Đức Lương, Bill Clinton nhận xét: “Chỉ kém giáo điều hơn Lê Khả Phiêu một
chút”.
Tác giả Huy Đức cho rằng ông Phiêu có “lý do đối nội” khi cố
tình làm mất lòng Bill Clinton chỉ vì muốn được lòng các nhân vật khác trong
nội bộ Đảng Cộng sản. Nhưng sau này, điều oái ăm đã xảy ra, chính những người
mà ông nghĩ sẽ hài lòng với thái độ cứng rắn trước Tổng thống Mỹ lại sử dụng
điều đó để chống lại ông.
Hillary Clinton và con gái Chelsea với
chiếc nón lá Việt Nam
Vào Sài Gòn, Tổng thống Clinton
đã nói chuyện với cộng đồng doanh nghiệp Việt Nam
tại Cảng Container Quốc tế (Vietnam International Container Terminals – VICT),
một liên doanh giữa Singapore
và Việt Nam.
Ông lên tiếng ca ngợi những tiến bộ tích cực trong công cuộc đổi mới về kinh tế
và xã hội của Việt Nam
trong thập niên vừa qua.
Theo Clinton, Hiệp định Thương mại Việt - Mỹ sẽ tạo điều
kiện thu hút các nhà đầu tư đến Việt Nam nhiều hơn. Ông tuyên bố chính
phủ Hoa Kỳ sẽ dành một khoản tín dụng 200 triệu đô-la để hỗ trợ các dự án đầu
tư của Mỹ vào Việt Nam.
Nhân dịp này, Clinton
cũng đề cao vai trò của những người Việt tại nước ngoài. Theo ông, họ đầu tư
vào Việt Nam
không những bằng tiền bạc mà còn với cả tấm lòng. Nước Mỹ vui mừng khi giúp họ
trở về làm ăn, cũng xin cám ơn chính phủ và nhân dân Việt Nam đã chào đón
họ tại quê nhà [6].
Và có lẽ cũng để ủng hộ việc kinh doanh của người Mỹ gốc
Việt tại Sài Gòn, Tổng thống Bill Clinton, phu nhân Hillary, con gái Chelsea
cùng đoàn tùy tùng đã dùng bữa trưa tại Phở
2000, góc đường Lê Lai, bên hông chợ Bến Thành. Đây là mạng lưới các
tiệm Phở 2000 tại Sài Gòn do Alain Huỳnh
Trung Tấn từ Hoa Kỳ về kinh doanh. Kể từ đó, Phở 2000 có thêm khẩu hiệu “Phở
for the President”.
Bill Clinton chụp hình kỷ niệm với nhân viên Phở 2000
***
Chú thích:
[1] Hai câu Kiều của Nguyễn Du:
Sen tàn cúc lại nở hoa
Sầu dài ngày ngắn, đông đà sang xuân
đã được chuyển ngữ sang tiếng Anh trong bài phát biểu của
Tống thống Bill Clinton tại Hà Nội như sau:
Just as the lotus wilts, the mums bloom forth
Time softens grief, and the winter turn to spring
Chắc chắn những cố vấn người Việt của Tổng thống Clinton đã phải làm việc
tích cực trong việc soạn những bài diễn văn cho ông. Clinton
đã tỏ ra rất am hiểu về lịch sử cũng như văn hóa Việt Nam, ông rất tự
tin khi trình bày những vấn đề này.
[2] Nguyên văn tiếng Anh: “Frozen images of the past have begun to thaw and outlines of a warmer
shared future have begun to take shape. Let us make the most of this new spring
together”.
[3] Emily rất nổi
tiếng ở Việt Nam
sau khi bài thơ Ê-mê-ly, Con ơi! của
Tố Hữu được đưa vào sách giáo khoa giảng dạy suốt nhiều thập niên. Bài thơ có
những câu như:
Ê mi ly con ơi!
Ê mi-ly, con đi cùng cha
Sau khôn lớn con thuộc đường, khỏi lạc...
- Đi đâu cha?
- Ra bờ sông Pô-tô-mác
- Xem gì cha?
Không con ơi, chỉ có Lầu ngũ giác.
…
Oa-sinh-tơn
Buổi hoàng hôn
Còn mất?
Đã đến phút lòng ta sáng nhất
Ta đốt thân ta
Cho ngọn lửa chói loà
Sự thật..........
[4] Morrison: Một người
Mỹ ở Pennsylvania, ngày 2/11/1965, bế con gái
Emily một tuổi tới trước văn phòng Bộ trưởng Quốc phòng McNamara rồi tự thiêu
để phản đối chiến tranh Việt Nam.
[5] My Life, Bill
Clinton, Vintage Books 2005, trang 930.
[6] Nguyên văn: “Overseas
Vietnamese want to invest in your country, not only with their money, but with
their hearts. We are glad to be helping them to return and we thank you, the
people and the government of Vietnam,
for welcoming them home”
***
(Trích Hồi Ức Một Đời
Người, Chương 8: Thời mở cửa)
Hồi Ức Một Đời Người
gồm 9 Chương:
Chương 1: Thời thơ ấu
(từ Hà Nội vào Đà Lạt)
Chương 2: Thời niên
thiếu (Đà Lạt và Ban Mê Thuột)
Chương 3: Thời thanh
niên (Sài Gòn)
Chương 4: Thời quân
ngũ (Sài Gòn – Giảng viên Trường Sinh ngữ Quân đội)
Chương 5: Thời cải tạo
(Trảng Lớn, Trảng Táo, Gia Huynh)
Chương 6: Thời điêu
linh (Sài Gòn, Đà Lạt)
Chương 7: Thời mở lòng
(những chuyện tình cảm)
Chương 8: Thời mở cửa
(Bước vào nghề báo, thập niên 80)
Chương 9: Thời hội
nhập (Bút ký những chuyến đi tới 15 quốc gia và lãnh thổ)
Tác giả đang viết tiếp Chương cuối cùng mang tên… Thời xuống lỗ (thập niên 2000 cho đến
ngày xuống lỗ)!
Copy từ:
Nguyễn Ngọc Chính
