Tôn Thất Lập viết nhiều bài "Hát cho đồng bào tôi nghe"
Nhạc sỹ Tôn Thất Lập khẳng định
với BBC rằng phong trào sáng tác ca khúc "Hát cho đồng bào tôi nghe" có
vai trò chính trị trong cuộc chiến 30 năm ở Miền Nam Việt Nam.
Ông nói phong trào có sự liên hệ với Mặt trận
Dân tộc Giải phóng Miền Nam Việt Nam và chịu sự chỉ đạo của Mặt trận dù
phủ nhận bản thân có tiếp xúc với cán bộ văn nghệ từ miền Bắc.
Trong cuộc phỏng vấn với BBC Việt
ngữ gần đây tại Việt Nam, ông so sánh nhạc Việt giữa hai miền, cũng như
với với nhạc phương Tây giai đoạn 1960-1970. Trước tiên, ông nói về xuất
phát điểm của phong trào văn nghệ chính trị này.
Tôn Thất Lập: Phong
trào "Hát cho đồng bào tôi nghe" chính thức ra mắt vào năm 1969, tháng
12/1969. Nhưng trước đó, phong trào văn nghệ trong sinh viên đấu tranh,
cũng như phong trào văn nghệ của toàn bộ cả miền Nam về âm nhạc dân tộc,
về những trí thức yêu nước, nói chung những phong trào văn nghệ, đã
phát triển rất mạnh.
Từ năm 1965, Tổng hội sinh viên Sài Gòn đã chính
thức ra một nghị quyết “dùng văn nghệ để đấu tranh cho khát vọng của
sinh viên, quyền lợi của sinh viên, cho phong trào hòa bình của đất
nước.” Và từ đó phong trào rộng mạnh. Và tôi là người chính thức đứng ra
triệu tập các nhạc sỹ trong phong trào sinh viên, để cùng nhau bàn bạc
và đưa những âm nhạc này vào trong phong trào, xuống đường, đấu tranh
của các trường đại học, cũng như các trường trung học ở các tỉnh phía
Nam, nhất là ở Huế, Đà Nẵng, Nha Trang, Đà Lạt và Cần Thơ v.v...
"Bị
bắt tiếng Việt gọi là bắt cóc bỏ đĩa, cuộc biểu tình nào mình tham gia,
bị bắt, rồi bắt xong, chính quyền Sài Gòn cũng phải thả ra, vì dư luận
người ta đấu tranh, lên án đàn áp sinh viên"
Cuối cùng trong những cao trào của phong trào
sinh viên rất rộng rãi lúc đó, năm 1967, 1968, 1969, có những cuộc xuống
đường của tổng hội sinh viên Việt Nam, và trong đó có cả những sinh
viên quốc tế tham dự. Vào đêm Noel năm 1969, chúng tôi tập hợp lại và
quyết định ra mắt phong trào văn nghệ lấy tên là phong trào “Hát cho
đồng bào tôi nghe.” Cái tên này tôi lấy tên khởi từ bài hát chính của
tôi là “Hát cho dân tôi nghe.” Anh em đồng ý đặt tên gọi cho phong trào
là Hát cho đồng bào tôi nghe.
BBC: Có thể phát những bài hát này trên đài hay không hay là chính quyền không cho phép?
Chính quyền đâu có cho phép phát trên đài. Nhưng
khoảng những năm 1966-1967, thì sinh viên Sài Gòn, vì nó là một tổng
hội của sinh viên quốc gia, nên họ họ đấu tranh, thì chính quyền Sài Gòn
cũng cho khoảng mỗi tuần cũng được phát thanh trong vòng nửa tiếng.
Trong nửa tiếng đó, anh em vẫn hát những bài hát này và nói những tin
tức. Nhưng về sau, qua những chương trình, thấy nó tác động mạnh quá,
chính quyền cấm luôn.
BBC: Ông nói là chính quyền đàn áp nhiều, nhưng tại sao họ không đàn áp và chấm dứt được phong trào đó?
Khác biệt nhạc chiến tranh hai miền
Nhạc sỹ Tôn Thất Lập
nói về khác biệt giữa âm nhạc hai miền Nam, Bắc VN trong chiến tranh và
phong trào 'Hát cho đồng bào tôi nghe.'
Bạn cần mở JavaScript lên và cài phần mềm Flash Player mới nhất để nghe/xem.
Bởi vì nó là ở trong một phong trào đấu tranh
chính trị, một phong trào của nhân dân của đồng bào Sài Gòn, và cũng như
các tỉnh, cho nên họ có đàn áp, nhưng đàn áp xong thì bị tất cả các thế
lực của xã hội. Ví dụ như tổ chức công giáo, tổ chức phật giáo, tổ chức
những người làm báo, tất cả vừa đàn áp thì bị các lực lượng tất cả đều
viết bài, đăng báo, đòi công khai, đòi thả những người đó ra, bắt buộc
chính quyền Sài Gòn phải thả, không thả thì các cuộc biểu tình càng lớn
hơn. Dư luận xã hội quan trọng lắm, những tiếng nói.
BBC: Ông bị bắt lúc nào?
Tôi bị bắt trong phong trào đấu tranh. Trong
cuộc xuống đường hôm 179 sinh viên Sài gòn bị bắt, tôi cũng bị bắt trong
đó, đưa vào chỗ quận nhất. Sau tất cả 5 ngày, họ phải thả toàn bộ ra.
Tôi đang là sinh viên Văn khoa Sài Gòn, thì tôi cũng được thả ra. Bị bắt
tiếng Việt gọi là bắt cóc bỏ đĩa, cuộc biểu tình nào mình tham gia, bị
bắt, rồi bắt xong, chính quyền Sài Gòn cũng phải thả ra, vì dư luận
người ta đấu tranh, lên án đàn áp sinh viên.
'Bị cấm'
Ông Tôn Thất Lập từng bị bắt nhưng được thả ngay khi hoạt động trong phong trào văn nghệ của ông
BBC: Chính quyền có lệnh, có thông báo nào cấm đoán phong trào không?
Chính quyền không chính thức ra văn bản cấm
phong trào này, nhưng tất cả những hoạt động mà sinh viên những người
sáng tác, ai cũng có hơn một lần bị bắt cả, bắt vào trong thì họ nói họ
đang là sinh viên, thì phải thả ra. Còn họ đâu có cho mình tổ chức những
chương trình. Chương trình này mình tổ chức vào cái thế dân chúng đứng
ra tổ chức, ví dụ tổ chức nhưng những buổi tôi vừa nói, tổ chức ngay
trong giảng đường, cái này họ cũng đàn áp.
Nhưng đàn áp xong thì thôi. Phong trào lại tiếp
tục, làm chỗ này, chỗ khác. Tức là bị cấm, bị bắt, nhưng cuối cùng trước
khí thế đấu tranh của dân chúng, nó nằm trong phong trào của dân chúng,
nên chính quyền đâu có thể làm mạnh, nếu làm mạnh hơn nữa, sẽ bị lên
án. Cũng có những lần bị đàn áp, nhưng cuối cùng anh em cũng phải ra
thôi.
BBC: Các hành khúc của “Hát
cho đồng bào tôi nghe” có khác với hành khúc ở miền Bắc “Tiếng hát át
tiếng bom” hay “nhạc cách mạng” hay không?
Khác chứ. Ở miền Bắc, những ca khúc đó, họ vẫn
viết những hình thức điệu “marche.” Nhưng ở ngoài đó, các nhạc sỹ đều
tốt nghiệp ở nước ngoài, tốt nghiệp ở Trung quốc, Liên Xô, Đức hay các
trường nên họ có hình thức, kết cấu tác phẩm khác hơn, mang tính chất
bác học nhiều. Còn ở trong sinh viên mình cũng cố gắng, cũng có hòa âm
đàng hoàng, cấu trúc đàng hoàng, nhưng làm thế nào cho cấu trúc gọn gẽ,
dễ nhớ, dễ truyền bá.
BBC: Ca từ của “Hát cho dân
tôi nghe” có vẻ không quá trực tiếp về chính trị và khác với một số ca
khúc cách mạng được cho là “cổ võ cầm súng” ở miền Bắc?
Những tác phẩm của sinh viên trong phong trào
“Hát cho đồng bào tôi nghe” luôn luôn có thẩm mỹ, nó luôn hướng vào
những gì mang tính khái quát, có tính chất ấn tượng, đặt những vấn đề về
nhân văn, những đòi hỏi và khát khao của con người, như đòi hỏi hòa
bình, cũng là khát khao của nhân loại. Không đặt vấn đề trực diện với
những vấn đề có vẻ dính tới chính trị, dính tới vũ khí hay là đấu tranh.
Nó đặt những vấn đề của xã hội.
Cho nên thẩm mỹ, những bài hát, tuy mình nghe nó
khí thế, nhưng nó không phải là có cái gì dữ dằn lắm, nó rất hào hứng,
đi vào lòng người, nó hợp với tâm sinh lý của sinh viên.
"Văn
hóa chính thức, đàn áp trực diện, cổ súy cho chủ trương xâm lăng của
Chính phủ Mỹ, Đế Quốc Mỹ, với những sự xuyên tạc, nói không đúng về sự
đấu tranh của Mặt trận Giải phóng hay của đồng bào ở Miền Nam, thì cái
đó, đương nhiên phải bỏ thôi"
BBC: “Hát cho đồng bào tôi nghe” có tác động gì đối với xã hội và chính trị Việt Nam, theo ông?
Những tác phẩm này đặt những vấn đề của đồng
bào, của nhân dân, như là nhân dân đang bị sưu cao thuế nặng, đang bị áp
bức, đang bị bắt đi lính, cầm súng để bắn lại người Việt của mình, cho
nên đó là những vấn đề chính trị. Những tác phẩm anh em vừa hát ra, nó
truyền bá ngay trước hết trong sinh viên, thanh niên, học sinh Sài Gòn
và các tỉnh. Thứ hai là trong các tổ chức của đồng bào, tổ chức công
giáo, Phật giáo yêu hòa bình...
'Lãnh đạo'
BBC: Quan hệ giữa Mặt trận
dân tộc giải phóng và “Hát cho đồng bào tôi nghe”? Có đúng là phong trào
của các ông thuộc Mặt trận dân tộc giải phóng?
Trong tổ chức của thanh niên và sinh viên, đương
nhiên về mặt nguyên tắc, có những tổ chức của Mặt trận Dân tộc Giải
phóng lãnh đạo cái đó. Còn phong trào rộng tự phát, tự ý thức, rồi nó
nâng dần tư tưởng lên. Nó gặp nhau ở điểm đó.
BBC: Thời đó ông có liên lạc với những đoàn văn công của Mặt trận dân tộc giải phóng không?
Tôi không liên lạc, nhưng khi ra Hà Nội thì tôi gặp trực tiếp, còn ở trong đó, mình ở trong vùng Sài Gòn mà.
BBC: Có thể in được các ca khúc trên tạp chí hay báo chí ở miền Nam không?
In trên báo của sinh viên thì có. Còn ở đây, các
tổ chức như là tờ báo Đối diện của linh mục Nguyễn Ngọc Lan thỉnh
thoảng vẫn in những bài đó. Những bài thơ, những bài hát của sinh viên
vẫn được in. Và khi in, có khi bị chính quyền Sài Gòn cắt đục, tức là
người ta cắt nó đi, nhưng có khi nó vẫn ra được. Do cái thế đấu tranh
chính trị giằng co. Khi nào mà thế của phong trào mạnh, người ta in được
hết, còn không, cũng vẫn bị kiểm duyệt.
BBC: Khi Việt Nam thống
nhất, Đảng Cộng sản muốn thay đổi, muốn quét sạch văn hóa cũ của Sài
Gòn, có một phong trào thanh lọc văn hóa của chế độ cũ? Quá trình đó như
thế nào?
Văn hóa chính thức, đàn áp trực diện, cổ súy cho
chủ trương xâm lăng của Chính phủ Mỹ, Đế Quốc Mỹ, với những sự xuyên
tạc, nói không đúng về sự đấu tranh của Mặt trận Giải phóng hay của đồng
bào ở Miền Nam, thì cái đó, đương nhiên phải bỏ thôi. Còn những bài
thơ, hay những ca khúc, kể cả của những người đi lính Sài Gòn, nhưng họ
viết, họ để lại, bây giờ Nhà nước vẫn cho dùng tác phẩm. Chỉ trừ một vài
người có những vấn đề mặt chính trị, còn những ca khúc, bây giờ dần dần
cũng cho phép duyệt, hát lại những bài hát cũ.
BBC: Trước 1975, chế độ Sài Gòn có muốn dùng âm nhạc để chống cộng không? Họ có các ca khúc loại đó không?
Nhạc sỹ phủ nhận tiếp xúc với cán bộ văn nghệ, nghệ sỹ miền Bắc trong khi hoạt động ở miền Nam
Có chứ, đương nhiên là họ viết những bài chống
thẳng thừng cộng sản, chống Mặt trận Giải phóng. Chính quyền Sài Gòn
viết những bài ca ngợi đi lính, như là “Một, hai, ba, chúng ta là lính
Cộng hòa”, là những bài chống cộng chứ còn gì nữa.
BBC: Ông còn nhớ một vài ca khúc ‘chống cộng’ nào không?
Cái đó bây giờ không nhớ. Hồi trước thì mình biết. Không nhớ rõ. Những bài tình ca thì nhớ, nhưng những bài đó không nhớ.
'Thanh lọc'
BBC: Có vẻ chính quyền Sài
Gòn ít thuyết phục người dân đi theo đường lối của họ, trong khi ở miền
Bắc lại dùng âm nhạc tuyên truyền nhiều hơn, trực tiếp hơn, ông nghĩ
sao?
Chính quyền Sài Gòn cũng dùng âm nhạc, dùng đủ
thứ hết, nhưng vì họ không có chính nghĩa, cho nên họ nói và cuối cùng
người ta thấy đây là cái tổ chức đi ngược lại đường lối của dân tộc.
Người ta không nghe.
BBC: Ông nghĩ gì về nhạc Rock du nhập vào Sài Gòn những năm 1960, 1970?
Bản thân nhạc Rock không có tội tình gì. Nhưng
khi đất nước đang lúc có chiến tranh, dân nghèo, chủ trương của Chính
quyền Sài Gòn, cũng như người Mỹ bỏ tiền vào cho chính quyền Sài Gòn,
muốn đưa một hình thức âm nhạc giật gân, kích động con người quên đi
những cái hoàn cảnh mình đang sống. Tức là tạo nên một nền nhạc lai
căng, coi như đó là nhạc số một, còn nhạc dân tộc, nhạc đấu tranh, cái
đó vứt đi, quên đi. Họ vừa chống cái đó, chống âm nhạc dân tộc, chống âm
nhạc của sinh viên, họ xây dựng một nền âm nhạc dùng nhạc Mỹ. Chủ yếu
nhạc Mỹ là một nền âm nhạc bác học của nhân loại, trong đó nhạc Rock chỉ
là một bộ phận.
"Nhưng
nhạc Rock để mình giải trí thì khác, còn khi cổ súy vào, để tất cả đều
quay cuồng , say mê, mà quên đi tất cả những thực tế, thì đó là cái
không tốt"
Nhưng nhạc Rock để mình giải trí thì khác, còn
khi cổ súy vào, để tất cả đều quay cuồng , say mê, mà quên đi tất cả
những thực tế, thì đó là cái không tốt. Và chính như vậy cho nên Chính
quyền Sài Gòn đã từng tổ chức những đêm nhạc Rock tại sân mà hồi đó gọi
là sân Hoa Lư, sân bóng đá nằm bên cạnh Đài Truyền hình.
Chính vợ ông Thiệu, vợ Tổng thống Nguyễn Văn
Thiệu tới đó để trao giải thưởng, để gặp gỡ. Tức là chủ trương của nhà
nước, rõ ràng, đưa những âm nhạc đó vào để làm cho sinh viên, thanh niên
quay cuồng, quên đi những thực tế như là mình mất nước, đang bị đô hộ,
đang bị cướp nước, đang bị đói khổ như vậy, quên đi để chạy theo cái xa
hoa, mà cái đó phù phiếm. Chứ còn bản thân nhạc Rock tốt, có gì đâu.
BBC: Sau 1975, có vẻ người
ta cấm nhạc Rock vì nhạc Rock có quan hệ với chế độ cũ và người Mỹ phải
không? Thái độ của miền Bắc đối với nhạc Rock như thế nào, theo ông?
Không, nhạc Rock thì những năm đầu hòa bình, thì
ngay cả dân chúng, người ta cũng chán. Rồi các nhà văn hóa, nhà nước,
người ta không chủ trương phổ biến cái đó. Nhưng đó là trong vài ba năm
đầu thôi, còn sau đó, thì những cái gì tốt của nhạc Rock vẫn du nhập,
vẫn tổ chức biểu diễn. Cho nên ở thành phố này là nơi đầu tiên tổ chức
những đêm liên hoan nhạc Pop, Rock, khắp cả nước về dự. Người ta không
có chống cái đó. Nhưng những năm đầu thì dĩ nhiên vẫn đang còn khó khăn
này nọ, thì không khuyến khích thôi, chứ không có cấm.
