Phạm Chí Dũng
Chỉ bị ngăn trở với Việt Nam bởi chưa đầy một trăm cây số đường
biên giới Trung Quốc, dân tộc Mianmar lại đang chuyển mình dữ dội trên
con đường đến với Tự do…
Glasnost!
Vào đầu tháng 4/2013, sau sự kiện những
tờ nhật báo tư nhân đầu tiên ở Mianmar được xuất bản lần đầu tiên trong
nửa thập kỷ qua, ngay cả vài nhà phân tích chính luận sắc sảo trên thế
giới như báo Le Monde của Pháp vẫn chưa hết ngạc nhiên về điều được coi
là đổi thay ngoạn mục ở đất nước này.
Sự ngạc nhiên của Le Monde cũng làm cho
thái độ kinh ngạc của giới phân tích quốc tế biến thành một thực thể chứ
không còn là cảm giác huyễn hoặc của hai năm trước đây.
Rõ như ban ngày, chỉ sau hai năm kể từ
khi chính quyền quân sự chính thức bị chôn vùi, tự do báo chí đã trở
thành một thực dẫn sống động, trái ngược với tâm thế bị bịt miệng trong
dĩ vãng.
Một lần nữa, các nhà bình luận phải nhắc lại từ “Glasnost” đã và đang diễn ra một cách kế thừa ở Mianmar.
Trong ngữ nghĩa tiếng Nga, “Glasnost” có
nghĩa là “Công khai hóa” – một chính sách minh bạch hóa đến mức tối đa
các hoạt động của cơ quan nhà nước và tự do thông tin cùng tự do ngôn
luận tại Liên Xô, được đề xướng bởi Gorbachev vào nửa cuối thập niên
1980.
“Glasnost”, theo một mục tiêu khác củs
Gorbachev, cũng nhằm giảm bớt việc lạm dụng quyền lực của bộ máy trung
ương đảng, đồng thời báo chí ít bị kiểm duyệt và do đó tự do thông tin
hơn.
Một nhà báo người Mianmar – ông Myo
Thanh – vẫn chưa hết bồi hồi khi ông không hề nghĩ là sẽ có một ngày
được tự do như hiện nay, mà cứ nghĩ ông phải sống lưu vong suốt đời ở
nước ngoài.
Một nhận định trên báo chí Mianmar cũng
đã lần đầu tiên phác ra một con số sơ kết cho hai năm “Glasnost”: người
dân Mianmar đã được tự do đến 80%.
Tất nhiên, vẫn còn nhiều thiếu sót rơi
rớt của một nền hành chính đã từng bị lạm dụng quá nhiều trong ít nhất
một thập kỷ, chẳng hạn như trên nguyên tắc, nhân dân được quyền biểu
tình, nhưng giấy cho phép tổ chức biểu tình thì lại không được cấp. Hoặc
còn những chủ đề cấm kỵ như vấn đề dân tộc thiểu số hay vai trò của
quân đội…
Nhưng 80% cũng là quá nhiều cho hiện tại
và tương lai, nếu đối chiếu với quá khứ cách đây không quá lâu và với
cả những dân tộc mà mức độ tự do chỉ ngang ngửa với tỷ lệ tăng trưởng
GDP.
Le Monde cũng không quên nêu ra một bình
luận: đối với giới quan sát, khi tổng thống Thein Sein lên cầm quyền ở
Mianmar, hiếm người có thể tưởng tượng đất nước này có thể chuyển biến
như hiện nay. Đa số người dân và giới quan sát khi đó đều rất hoài nghi
về việc thực hiện cải tổ. Còn những người bi quan nhất luôn lo ngại cái
được gọi là cải tổ chỉ là sự tô vẽ lại hình ảnh cho chế độ cũ, hoặc một
lớp sơn bóng dân chủ cho chế độ quân sự.
Nhưng thực tế đã khác hẳn, cho dù các bộ trưởng vẫn là cựu quân nhân, và quân đội vẫn chiếm đến 25% ghế trong Quốc hội.
Xã hội dân sự!
Mọi chuyện bắt đầu biến động từ ngày
13/11/2011, khi lãnh tụ đảng đối lập Aung San Suu Kyi được cựu tướng
lĩnh quân đội Thein Sein ra lệnh giải tỏa chế độ quản thúc.
Liên đoàn quốc gia vì dân chủ của bà San
Suu Kyi cũng vì thế được phục hồi hoạt động, từ vị thế bị đặt ra ngoài
vòng pháp luật nhiều năm ròng trước đó.
Hành động của Thein Sein có lẽ đã gây ra
phản ứng chỉ trích về động cơ mị dân giả hiệu của ông, nếu không phải
chính ông đã đề xướng một chủ trương chưa từng có: hòa giải dân tộc, kèm
theo việc phóng thích nhiều tù nhân chính trị qua nhiều đợt liên tiếp.
Trong quá khứ, nhiều đợt bắt bớ liên
tiếp của chế độ cầm quyền độc tài đã làm cho nền chính trị và cả mặt
bằng văn hóa của Mianmar bị biến dạng thảm hại. Không bao gồm nhiều
trường hợp blogger trên mạng như ở Việt Nam, nhưng tại Mianmar lại thừa
thãi số người muốn xuống đường.
Tiếp nối hành động trên, Thein Sein cũng
bày tỏ một cử chỉ quá xa lạ với chế độ độc tài và quân phiệt: kêu gọi
những người bất đồng chính kiến và đối kháng ở trong và ngoài nước cùng
chung tay xây dựng đất nước. Điều đó cũng có nghĩa là vị thế của Liên
đoàn quốc gia vì dân chủ được nâng lên một mức độ cao hơn nhiều: không
những tồn tại một cách hợp pháp, tổ chức đối lập này còn nhận được đề
nghị hợp tác từ phía chính quyền Thein Sein. Thậm chí những tướng lĩnh
thủ cựu nhất trong quân đội cũng không phản ứng quá mạnh mẽ trước động
thái này.
Ngay sau đó, một cuộc bầu cử bổ sung vào
Quốc hội Mianmar đã được tổ chức, với 35 đảng tham gia. Trong đó, Liên
đoàn quốc gia vì dân chủ của bà Aung San Suu Kyi chiếm đến 42 ghế, đưa
bà trở thành nhân vật số 2 của đất nước này, sau Thein Sein.
Hành động có thể coi là sự phối hợp đầu
tiên giữa San Suu Kyi với chính quyền đương nhiệm là một quyết định hủy
bỏ hợp đồng thủy điện Myitsone có giá trị đến 3,6 tỷ USD mà chính quyền
trước đó đã ký với Trung Quốc, với mục tiêu bảo vệ môi trường sinh thái
của nhân dân.
Ở Mianmar, hầu như ai cũng biết việc
Trung Quốc thèm khát nguồn tài nguyên của đất nước này đến thế nào, và
từ lâu đã làm nhiều cách để tạo được chân đứng tại quốc gia này, kể cả
mục tiêu biến Mianmar thành một thứ “sân sau” của họ – cũng là một động
cơ không thèm che giấu trong mối quan hệ “mười sáu chữ vàng” với Việt
Nam từ nhiều năm qua.
Vì thế, có thể coi hành động hủy bỏ hợp
đồng khổng lồ với Trung Quốc là một thái độ dũng cảm nhất, mà nếu không
có tiếng nói của các phong trào nhân dân và đảng đối lập, chính quyền
của ông Thein Sein, dù có mang tính cải cách, cũng khó bề tự quyết.
“Glasnost” ở Mianmar cũng đã được thực
thi một cách công khai và theo một lộ trình được xác định, chứ không chỉ
bằng những lời phủ dụ nói trước quên sau. Chế độ kiểm duyệt, vốn đã
siết chặt báo chí Mianmar nhiều năm qua, đã chính thức bị hủy bỏ. Thay
vào đó, quyền tự do thông tin của báo chí được ban hành.
Với tư cách là một thành phần trong xã
hội dân sự, báo chí được tự do trước và đã tạo nên hứng khởi cho những
thành phần khác. Lần đầu tiên, chính quyền có cơ chế mời trí thức và
chuyên gia mọi ngành làm tư vấn cho chính phủ, lắng nghe và thực hiện
những đề nghị cải cách và phát triển của họ.
Xã hội dân sự lại xuất phát từ phương
Tây chứ không phải bởi Trung Quốc. Sự vận động lan tỏa rộng khắp của mô
hình này ở Mianmar cũng cho thấy quan điểm ngả dần về Mỹ và châu Âu của
chính quyền đương nhiệm, thay cho sự lệ thuộc khá lớn trước đó vào Bắc
Kinh.
Trong tâm trạng của giới trí thức và
“một bộ phận không nhỏ” chính giới Mianmar, còn lâu mới có sự dung hợp
giữa xã hội dân sự với Bắc Kinh, cũng chẳng thấy lối thoát nào cho những
cá nhân tham nhũng sâu đậm của chính thể nếu cứ mãi đi theo lối mòn hủ
bại của những kẻ “bốn tốt”.
Và chắc hẳn đó là một sự lựa chọn khôn ngoan của những chính khách biết làm chính trị.
Chia sẻ quyền lực!
Với nhiều chính khách biết làm chính trị
trong chính quyền độc đoán cũng như nền hành chính hủ hóa đầy tham
nhũng, sự lựa chọn số một của họ không ngoài mục tiêu “sáng ngời” là
phải giữ bằng được mạng sống trước cơn thịnh nộ của lớp dân chúng đói
rách nhưng lại bị đè nén đến tận cùng.
Khách quan mà xét, quy luật cùng chuỗi
phản ứng xã hội của nhân dân luôn có thể làm đổi thay cả một chế độ
chính trị – điều trước đó tưởng như không thể thay đổi và cũng chẳng bao
giờ bị “hồi tố”.
Chỉ giữ được thế đi dây chính trị, những
người khôn ngoan trong chính thể mới có thể nghĩ đến câu chuyện bảo
toàn khối tài sản kếch xù đã vơ vét được từ tiền đóng thuế của người dân
và do tất cả những gì mà đời sống tham nhũng “ấm no” đã mang lại.
Và cuối cùng, việc giữ được một phần
quyền lực trong bối cảnh phải chia sẻ phần còn lại cho phong trào dân
chủ đối lập và nhân dân cũng không phải là một phương án quá tệ, nếu so
sánh với triển vọng phải sống lưu vong hoặc mất trắng.
P.C.D.